Φέτος, ένα από τα δύο βραβεία του ευρωπαϊκού θεσμού κύρους Mies van der Rohe Awards δόθηκε στο έργο συνεταιριστικής κατοικίας La Borda, ένα παράδειγμα αυτο-οργανωμένης ανάπτυξης για την πρόσβαση σε αξιοπρεπή, μη κερδοσκοπική στέγαση. Το έργο σχεδιάστηκε από την αρχιτεκτονική κοοπερατίβα Lacol και υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του πιλοτικού προγράμματος συνεταιριστικής κατοικίας του δήμου της Βαρκελώνης.
Το παράδειγμα της La Borda
Το ιστορικό υλοποίησης του έργου έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το οικόπεδο, πρώην βιομηχανική γη, άνηκε στην οικογένεια Batlló, και αποτελούσε το κέντρο της κλωστοϋφαντουργίας στην πόλη. Μετά την παύση λειτουργίας του τη δεκαετία του 1970, το ιστορικό εργοστάσιο που όρισε τις γειτονιές Sants και La Bordetta, χαρακτηρίστηκε από το Γενικό Μητροπολιτικό Σχέδιο (PGM) ως χώρος δημόσιου εξοπλισμού, δημόσιων κατοικιών και πρασίνου. Έκτοτε, ο μετασχηματισμός του χώρου εξακολουθεί να εμποδίζεται τόσο από μεγάλη εταιρεία real estate, όσο και, κατά καιρούς, από την εμπλεκόμενη διοίκηση. Οι κάτοικοι, μετά από σειρά κινητοποιήσεων, κατέλαβαν το βιομηχανικό κτίριο, όπου διεξήχθη μια πρωτοφανής συμμετοχική διαδικασία για να καθοριστούν οι χρήσεις και τα έργα που ήθελαν οι ίδιες/οι για το Can Batlló. Σε αυτή την πρώτη φάση, η συμμετοχή νέων αρχιτεκτόνων, φοιτητριών/ων αρχιτεκτονικής στις συνελεύσεις και στη συνδιαμόρφωση του πλαισίου ήταν κάτι παραπάνω από κομβική.
Τον Νοέμβρη του 2015, μετά την εκλογή της πλατφόρμας πολιτών Barcelona en Comú στον δήμο της Βαρκελώνης, ο χώρος προσδιορίζεται ως επιδοτούμενη κατοικία (State-Subsidized Housing), στο πλαίσιο του προγράμματος Συνεταιριστικής Κατοικίας του δήμου. Η περιοχή είναι τμήμα των συνολικά επτά αδόμητων διαφορετικών δημοτικών εκτάσεων, οι οποίες κατόπιν δημόσιου διαγωνισμού παραχωρούνται σε συνεταιρισμούς που προτείνουν ένα διαφορετικό́ μοντέλο –συνεταιριστική κατοικία– από́ αυτό της κοινωνικής ενοικιαζόμενης κατοικίας.
Το μοντέλο αυτό, διέπεται από την παραχώρηση χρήσης στην οποία η ιδιοκτησία είναι πάντα συλλογική, ενώ η χρήση προσωπική. Η χρηματοδότηση και υλοποίηση αυτού του είδους ποικίλει, και είναι μείγμα διαφορετικών εργαλείων και φορέων1. Οι κάτοικοι έχουν την ιδιότητα των συνεταιριστικών εταίρων και η Γενική Συνέλευση είναι το κυρίαρχο όργανο μέσα από το οποίο λαμβάνονται οι αποφάσεις. Αυτό το μοντέλο εξαλείφει την κερδοσκοπία, εν γένει και επί της ιδιοκτησίας σε ένα θεμελιώδες δικαίωμα, όπως η στέγαση. Τα μέλη του συνεταιρισμού δεν μπορούν να πουλήσουν ή να νοικιάσουν το διαμέρισμα σε τρίτους. Πρόκειται για ένα εναλλακτικό μοντέλο πρόσβασης στη κατοικία σε σχέση με την παραδοσιακή ιδιοκτησία και την ενοικίαση, με ισχυρή δέσμευση την αξία χρήσης πάνω από την ανταλλακτική αξία.
Στη La Borda, η συμμετοχή διαπερνά όλα τα στάδια της εκτέλεσης του έργου, από το στάδιο της διαβούλευσης μέχρι αυτό του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού (συμμετοχικός σχεδιασμός) και την καθημερινότητα. Το έργο έχει ιδιαίτερη αξία, καθώς πρόκειται για σύγχρονη αρχιτεκτονική η οποία ενσωματώνει όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των αναγκών των χρηστών του συνεταιρισμού για συλλογική ζωή, προσωπική χρήση και ενεργειακή βιωσιμότητα. Περιλαμβάνει μια ανοιχτή κτιριακή δομή όπου η κατοικία διαμεσολαβείται και περιβάλλεται από κοινόχρηστους–κοινοτικούς χώρους, στην οποία η προσαρμοστικότητα του χώρου έρχεται να απαντήσει στην ιδιαιτερότητα των υποκειμένων που κατοικούν, με έμφαση στη συμπερίληψη, την ανεκτικότητα, και την έμφυλη οπτική. Αρχή του σχεδιασμού αποτελεί και ο βιοκλιματικός σχεδιασμός για τη μείωση της κατανάλωσης της ενέργειας και την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας.
Το πρόγραμμα της Βαρκελώνης
Η La Borda αποτελεί ένα μόνο παράδειγμα από μια μεγάλη δεξαμενή έργων και πρωτοβουλιών του δήμου της Βαρκελώνης στον τομέα της κοινωνικά προσιτής κατοικίας. Η διαχείριση του ζητήματος της κατοικίας αφορά σε μια ολοκληρωμένη προσέγγιση, που προσδίδει ασφάλεια και προοπτική στους πολίτες (κάλυψη στεγαστικών οφειλών, επιχορήγηση έργων ανακαίνισης, παροχή νομικών υπηρεσιών για την αντιμετώπιση εξώσεων, καθιέρωση κινήτρων για την ένταξη της μικρής ιδιοκτησίας σε προγράμματα κοινωνικής ενοικιαζόμενης κατοικίας κ.α.). Ιδιαίτερη σημασία έχει η συγκρότηση «Παρατηρητηρίου Κατοικίας», καθώς και η λειτουργία τοπικών γραφείων για τη πληροφόρηση και την παροχή συμβουλευτικής υποστήριξης στην αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας. Επιπλέον, ο δήμος ανάγκασε τις τράπεζες να θέσουν στην αγορά ανοίκιαστα διαμερίσματα με κοινωνικό μίσθωμα, ενώ μπήκε πρόστιμο στις τράπεζες που αρνήθηκαν.
Απέναντι στην ενεργειακή κρίση, η Βαρκελώνη απάντησε με πιέσεις στις μεγάλες επιχειρήσεις ύδρευσης, ηλεκτροδότησης και φυσικού αερίου για να αποφευχθεί η διακοπή των υπηρεσιών σε όσους βρίσκονται στο όριο της φτώχειας, ενώ ήδη ξεκίνησε η κατασκευή της πρώτης δημοτικής επιχείρησης ηλεκτρικής ενέργειας, η οποία θα είναι η μεγαλύτερη της χώρας.
Πέραν της κατοικίας, στη Βαρκελώνη κατασκευάστηκαν νέοι παιδικοί σταθμοί και ανακτήθηκαν από τον δήμο όσοι είχαν ιδιωτικοποιηθεί, χρηματοδοτήθηκαν φοιτητικά εστιατόρια, επενδύθηκαν πόροι για πολεοδομικές παρεμβάσεις και τη βιωσιμότητα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις εκτεταμένες πεζοδρομήσεις και ενοποιήσεις οικοδομικών τετραγώνων, «σούπερ-μπλοκς» ή superille στα καταλανικά. Ένα από τα πιο εμβληματικά έργα είναι η σύσταση και επεξεργασία προγράμματος αναχαίτισης και αποκέντρωσης του τουρισμού. Έτσι, μαζί με την αναβάθμιση των υποδομών για την καθημερινότητα της πόλης, απαγορεύεται η κατασκευή νέων ξενοδοχείων στο κέντρο, ενώ τέθηκαν αυστηροί περιορισμοί στη βραχυχρόνια μίσθωση.
Τα παραπάνω δεν θα ήταν εφικτά, αν ο φορέας υλοποίησης δεν ήταν άλλος από την ίδια την πλατφόρμα πολιτών, που λίγα χρόνια πριν διεκδίκησε αλλαγές που βρίσκονταν στον πυρήνα των κοινωνικών κινημάτων. Για τη Barcelona en Comú ο μετασχηματισμός της πόλης και των θεσμών της ορίζεται μέσα από τη διαρκή συμμετοχή των πολιτών στον τοπικό προγραμματισμό. Αυτό γίνεται εφικτό μέσα από τις υπάρχουσες πρωτοβουλίες, αλλά και από άλλες που θα πρέπει να οικοδομηθούν, με τις φωνές των κοινωνικών κινημάτων, των κινημάτων γειτονιάς και των συνδικάτων –με τεχνικούς και εργαζόμενους από διάφορους τομείς– με πολιτικά οργανωμένους ανθρώπους και με τη συμβολή των πολιτών.
Αθήνα: πολιτικές και κοινωνικές διεκδικήσεις
Η Βαρκελώνη και η Αθήνα δεν είναι ίδιες πόλεις, έχουν όμως κοινά χαρακτηριστικά. Η Αθήνα φαίνεται να περνάει σε μία νέα φάση, όπου, μετά τη δεκαετή κρίση, η αναθέρμανση του επενδυτικού ενδιαφέροντος και η «τουριστικοποίηση» μετασχηματίζουν το παραδοσιακό μοντέλο οικοδομής και κατοικίας (ιδιοκατοίκηση, κοινωνική μίξη που προσφέρει το μοντέλο της πολυκατοικίας, κ.α.), με τα καλά και κακά του. Ο τομέας της κατασκευής προσανατολίζεται σε νέα προϊόντα –συμπαρασύροντας και τον τραπεζικό δανεισμό– ενώ διαμορφώνονται νέα πολιτισμικά πρότυπα, φτιαγμένα για μία ανώτερη εγχώρια και παγκόσμια ελίτ, αποτελούμενη από «ψηφιακούς νομάδες» και όσους το εισόδημα τους επιτρέπει να τα αποκτήσουν.
Στον αντίποδα, η πλειοψηφία ζει μια συνθήκη πολλαπλών κρίσεων και νέων ανισοτήτων, με το ζήτημα της στεγαστικής και ενεργειακής κρίσης να ιεραρχείται. Στην Ελλάδα, η κυβέρνηση και ο δήμος Αθηναίων προχώρησαν πρόσφατα στην εξαγγελία ασαφών –προς ώρας– εξαγγελιών για τη δημιουργία προσιτής κοινωνικής κατοικίας. Σίγουρα τέτοια έργα, εφόσον υλοποιηθούν, είναι θετικά. Μπορούν όμως να εφαρμοστούν στην πράξη από φορείς και πολιτικές που δεν πιστεύουν στην έννοια του δημόσιου, του συλλογικού και του κοινωνικά ρυθμιζόμενου; Μπορούν οι αντιφάσεις αυτές να δημιουργήσουν χώρους όπου κατοικία σημαίνει δικαίωμα, δημοκρατία, διαβούλευση και οτιδήποτε εκτός του πεδίου της αγοράς ή και σύγκρουση με αυτήν; Τι μας επισημαίνει η διεθνής εμπειρία όταν τέτοια παραδείγματα και πρωτοβουλίες τοποθετούνται στο κέντρο της συζήτησης και της δημοσιότητας, και γιατί όχι, γίνονται mainstream;
Ο δήμος της Βαρκελώνης είναι ένα επιτυχημένο πείραμα ακριβώς γιατί εφάρμοσε ένα σχέδιο στο οποίο πρότυπα κατοίκησης, καθημερινότητας και κοινωνικών διεκδικήσεων γίνανε ηγεμονικά μέσα από ένα συμμετοχικό, αριστερό σχέδιο. Η La Borda ίσως δεν θα υπήρχε και δεν θα βραβευόταν ποτέ, αν δεν υπήρχε η Barcelona en Comú και η δημοτική αρχή δεν θα ήταν η ίδια, αν δεν εκπροσωπούσε την κοινότητα της La Borda.
Σημείωση:
1. Για μια αναλυτική παρουσίαση βλ. 2016 – 2025 BARCELONA RIGHT TO HOUSING PLAN EXECUTIVE SUMMARY, Χατζηπροκοπίου Π., Καραγιάννη Μ., Καψάλη Μ. (2021) Οικονομικά και Κοινωνικά Προσιτή Κατοικία στη Θεσσαλονίκη.
*Η Όλγα Μπαλαούρα, είναι δρ αρχιτέκτων–πολεοδόμος και ο Πλάτων Ησαΐας είναι αρχιτέκτονας
Το άρθρο αναδημοσιεύεται από την εφημερίδα “Η εποχή”
