Κώστας Δημουλάς*
Η κοινωνική αλληλεγγύη ως βασική συνισταμένη των κοινωνιών μας συναρτάται με την άμεση και γενικευμένη αμοιβαιότητα, την ισότητα και τον βαθμό ενσωμάτωσης των ευάλωτων ομάδων στον κοινωνικό ιστό αλλά και με την κοινωνική δικαιοσύνη.
Ως συνυπευθυνότητα και κοινό καθήκον των μελών κάθε ομάδας και κοινότητας μορφοποιείται και αποκρυσταλλώνεται από τους τρόπους που οι βασικοί θεσμοί της κοινωνίας μας (έθνος-κράτος, θρησκείες, κόμματα, επιχειρήσεις, οικογένεια, ατομική ιδιοκτησία και εργασία) επιτυγχάνουν τις βασικές τους λειτουργίες χωρίς να διαταράσσουν την ομαλή ικανοποίηση των αναγκών των ανθρώπων.
Από τον βαθμό, δηλαδή, που οι φορείς και τα άτομα επιτυγχάνουν την εκπλήρωση των σκοπών τους καλλιεργώντας και αναπαράγοντας τις θεμελιώδεις κοινωνικές αξίες, τα ήθη και τους κανόνες της ειρηνικής συμβίωσης τόσο στο μακρο- όσο και στο μικρο-επίπεδο. Κοντολογίς, από το αν οι άνθρωποι ικανοποιούν τις ανάγκες και τα «θέλω» τους χάρη και μέσω των κοινωνικών επαφών και δεσμών.
Η πανδημία του Covid-19 αλλά και οι επικείμενες κατά τα επόμενα χρόνια (σύμφωνα με πολλούς ειδικούς) πανδημίες, διαταράσσουν συθέμελα τις έως τώρα λειτουργίες των παραπάνω θεσμών και φορέων καθώς προκρίνουν ως κεντρικό μηχανισμό αποτροπής της εξάπλωσής τους την «κοινωνική αποστασιοποίηση» (social distancing). Αυτή η επιλογή επιβίωσης, στον βαθμό που παύει να είναι έκτακτου χαρακτήρα και πολύ σύντομης διάρκειας και τείνει να παγιωθεί ως κανόνας συμπεριφοράς, διαρρηγνύει τους κοινωνικούς δεσμούς, αποσυνθέτει την κοινωνική συνοχή και οδηγεί στην κοινωνική απομόνωση. Ετσι, εάν δεν καταστρέφει, σίγουρα ροκανίζει τα θεμέλια του ανθρώπινου πολιτισμού, εντείνοντας τον τοπικισμό, την γκετοποίηση και τον κοινωνικό στιγματισμό.
Η επίδραση της κοινωνικής αποστασιοποίησης δεν είναι μόνο στην οικονομία των υπηρεσιών (τουρισμός-ψυχαγωγία, διασκέδαση) και στις μεταφορές που τόσο σημαντικές είναι στις κοινωνίες μας. Οι ευάλωτες ομάδες που θίγονται και επιδεινώνεται η θέση τους άμεσα, κινδυνεύοντας με αποκλεισμό εξαιτίας της «κοινωνικής αποστασιοποίησης, δεν είναι μόνο οι μειονότητες (μετανάστες-πρόσφυγες, Ρομά, χρήστες ουσιών, άστεγοι-άποροι, ανάπηροι). Είναι, επίσης, οι άνεργοι, οι ηλικιωμένοι, όσοι αντιμετωπίζουν διάφορα προβλήματα υγείας, οι νέοι και ένα μεγάλο τμήμα εργαζομένων που παρέχουν υπηρεσίες από απόσταση., οι νέοι και ένα μεγάλο τμήμα εργαζομένων που παρέχουν υπηρεσίες από απόσταση.
Η ψηφιακή δικτύωση και επικοινωνία συνεισφέρει μεν, δεν αρκεί δε, για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Επιπρόσθετα, η επιλογή επανεκκίνησης της οικονομίας με την αύξηση της ρευστότητας μέσω επιχορηγήσεων και δανείων ενώ άμεσα επιδρά θετικά, μεσο-μακροπρόθεσμα θα επιβαρύνει υπέρμετρα τις νέες γενιές εάν δεν συνοδευτεί από μέτρα διαγραφής χρεών και προοδευτικής αναδιάρθρωσης του φορολογικού συστήματος και των πολιτικών κοινωνικής προστασίας.
Η κοινωνική αποστασιοποίηση απειλεί την ίδια τη δομή του αξιακού μας συστήματος και όχι μόνο τους ευάλωτους. Συνεπώς, οι πολιτικές και δράσεις κοινωνικής αλληλεγγύης δεν θα πρέπει να επικεντρώνονται μόνο σε ειδικές πληθυσμιακές ομάδες, αλλά να έχουν οριζόντιο (mainstream) χαρακτήρα. Μία στρατηγική ενίσχυσης της κοινωνικής αλληλεγγύης, στην εποχή των πανδημιών θα πρέπει να είναι ένα μεσο-μακροπρόθεσμο σχέδιο και να έχει σημείο αφετηρίας την ενίσχυση των βασικών λειτουργιών των κοινωνικών θεσμών στο διεθνές, το εθνικό και το τοπικό επίπεδο πλαισιώνοντας τις επιμέρους πολιτικές και προγράμματα που επικεντρώνονται σε ειδικές κοινωνικές ομάδες. Από αυτή την οπτική, οι βασικοί πυλώνες της νέας στρατηγικής για την κοινωνική αλληλεγγύη στην εποχή του Covid-19, κατά την άποψή μου, είναι πέντε:
1. Υιοθέτηση της διαγενεακής οπτικής σε όλες τις δημόσιες πολιτικές.
2. Κατάργηση όλων των εισοδηματικών και περιουσιακών κριτηρίων στις κοινωνικές παροχές και ενίσχυση των κινήτρων εκπαίδευσης και επιμόρφωσης από την κούνια ώς τον θάνατο.
3. Θεσμοθέτηση του βασικού εισοδήματος για όλους τους νόμιμους κατοίκους της επικράτειας (αρχικά για τους ενηλίκους έως 30 ετών).
4. Θεσμοθέτηση απλών και άμεσα εφαρμόσιμων διαδικασιών στενής συνέργειας και συνεργασίας των υπηρεσιών υγείας (ΕΟΔΥ – ΕΟΠΥΥ – ΠΕΔΥ – ΤΟΜΥ), των υπηρεσιών φροντίδας (Κέντρα Κοινότητας – ΚΑΠΗ – ΚΕΦΗ) και της οικογένειας στο τοπικό επίπεδο (δήμος – δημοτικό διαμέρισμα) και καθιέρωση του θεσμού του case-manager.
5. Ενισχυμένη συμμετοχή του κεντρικού κράτους στην ανάπτυξη δημόσιων υποδομών υποστήριξης και φροντίδας των ευάλωτων ομάδων αλλά και δράσεων υποστήριξης της διεθνούς αλληλεγγύης.
Τέλος, θα πρέπει αμέσως να τεθεί στη δημόσια συζήτηση το αίτημα για γενναία μείωση του χρόνου εργασίας (μακροπρόθεσμα 5 ώρες την ημέρα, 5 μέρες τη βδομάδα), χωρίς μείωση των αποδοχών, σε συνάρτηση με τη σταδιακή αποδιάρθρωση των παγκόσμιων αλυσίδων αξίας και την αντικατάστασή τους με νέες αλυσίδες περιφερειακής και τοπικής εμβέλειας, εγκαταλείποντας τη θεωρία του συγκριτικού πλεονεκτήματος στην παγκόσμια κλίμακα και προτάσσοντας πολιτικές απομεγέθυνσης.
*αναπληρωτής καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Δημοσίευση στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 28 Ιουλίου 2020
